Leven in een gewelddadig land is geen pretje, maar een schrijver kan er soms zijn voordeel mee doen. Neem nu Juan Gabriel Vásquez. Het recente verleden van Colombia is een onuitputtelijke bron van inspiratie voor de auteur, die naam maakte met romans als De informanten , De geheime geschiedenis van Costaguana en De reputaties . Het geluid van vallende dingen vertelde over de uitzichtloze drugsoorlog in zijn land en De vorm van ruïnes over de nooit opgehelderde moord op de politicus Jorge Eliécer Gaitán in 1948. Die noodlottige gebeurtenis heeft ook een prominente plaats in zijn jongste boek, waarin hij zijn actieterrein gevoelig heeft uitgebreid.

In De terugblik laat hij Sergio Cabrera terugkijken op zijn onwaarschijnlijk avontuurlijke jeugd. De Colombiaanse filmregisseur groeide op in Bogotá, werd als tiener Rode Gardist in het China van Mao en guerrillastrijder in Colombia, tot hij dankzij de Nederlandse cineast Joris Ivens aan de London Film School kon gaan studeren en het tot gelauwerd cineast schopte. Het is een roman, zegt de schrijver, ook al komen er geen verzonnen episodes in voor. Een biografie is nu eenmaal een interpretatie van een mensenleven.

Cabrera's buitengewone levensloop had alles om Vásquez te bekoren. Het is 'zo'n leven dat een groter verhaal vertelt', schrijft hij. In zijn ogen is de regisseur een soort van Forrest Gump: een man die tegen wil en dank werd meegezogen in de draaikolk van de 20ste-eeuwse geschiedenis en een heleboel cruciale gebeurtenissen heeft meegemaakt.

Voorwaarts

De terugblik opent in oktober 2016 in Barcelona, op een retrospectief waar de filmmaker wordt geëerd. De 66-jarige Cabrera heeft het gevoel dat zijn wereld is ingestort. Zijn huwelijk is gestrand en de hoop op vrede in zijn land is vervlogen. De akkoorden met de linkse guerrillagroep Farc, die een einde moesten maken aan het conflict dat al meer dan een halve eeuw duurde en miljoenen slachtoffers heeft gemaakt, zijn door de Colombianen in een referendum weggestemd. Tot overmaat van ramp overlijdt zijn vader Fausto.

Een sterfgeval is altijd een gelegenheid voor een terugblik. Het verhaal van Cabrera senior begint in Barcelona. Ten tijde van de Spaanse burgeroorlog maakte Fausto de grote oversteek naar Colombia, waar hij een gevierd acteur en voordrachtskunstenaar werd. Toen zijn revolutionaire droom in China eindelijk werkelijkheid leek te worden, verkaste hij met zijn gezin naar Peking.

Het was de tijd van de Grote Sprong Voorwaarts. Miljoenen boeren stierven van de honger en landeigenaren werden massaal geëxecuteerd, maar daar kregen de buitenlanders in het Vriendschapshotel niet veel van mee. Wanneer vader en moeder Cabrera na verloop van tijd terugkeren naar hun vaderland, laten ze hun kroost zelfs in blind vertrouwen achter onder de hoede van de Chinese staat. Sergio wordt lid van de Rode Garde, krijgt een militaire training in het Volksbevrijdingsleger en sluit zich vervolgens, geïndoctrineerd en klaargestoomd voor de gewapende strijd, aan bij het Nationaal Bevrijdingsleger in Colombia.

In de jungle blijkt de toepassing van de maoïstische principes enigszins te wensen over te laten. Machtsmisbruik, grensoverschrijdend gedrag en wreedheden zijn er schering en inslag. Zijn geloof in de revolutie wordt op de proef gesteld. Vorig jaar is Sergio Cabrera overigens naar Peking teruggekeerd, als ambassadeur van Colombia. Ondanks alles is zijn geloof in een betere wereld toch nooit helemaal verdwenen.

De terugblik is veel meer dan een uitzonderlijk levensverhaal. Het is een roman over goede bedoelingen die in nachtmerries veranderen en over de verwoestende effecten van ideologieën, wreedheid en fanatisme. Het duurt behoorlijk lang voor het verhaal op gang komt en de stoet nevenpersonages zijn niet allemaal even functioneel, maar de lezer krijgt een ongemeen boeiende inkijk in de interne keuken van maoïstisch China en de Colombiaanse guerrilla. Het met foto's gestoffeerde boek biedt een unieke blik van binnenuit op de excessen van de Culturele Revolutie, de wandaden van de Rode Gardisten en de heksenjacht op verraders en contrarevolutionairen.

Vertaald door Brigitte Coopmans, Signatuur, 542 blz., € 39,99 (e-boek € 19,99)

Verberg tekst

Ergens eind jaren zestig, in een klaslokaal te Beijing, begaat een tekenleraar een kardinale fout: hij stelt dat de Amerikaanse straaljager F-4 Phantom II beter is ontworpen dan de Russische MiG. Er valt een ongemakkelijke stilte en daarna gebeurt er iets waar Sergio Cabrera, leerling in dat lokaal, zich nog steeds voor schaamt: zijn klasgenoten veranderden in 'een woest beest met talloze voeten die op het weerloze lichaam van de tekenleraar intrapten'. Hij, de buitenstaander, twijfelt even. Maar dan deelt ook hij een trap uit.

Het is een van de vele anekdotes die Cabrera, een Colombiaanse regisseur en graag geziene gast op de grote filmfestivals in de VS en Spanje, deelde met zijn landgenoot en schrijver Juan Gabriel Vásquez. En juist deze raakt de kern: de roman die Vásquez van alle verhalen componeerde, en die in het Nederlands de titel De terugblik meekreeg, gaat over hoe ideologie mensen op hol doet slaan en elke medemenselijkheid doet verliezen, maar ook over hoe ze die kunnen terugwinnen.De terugblik ontstond in een van de cafés in Bogotá waar Cabrera en Vásquez elkaar weleens ontmoetten. Dan liet de regisseur soms zinnetjes vallen waarachter een heel verhaal schuilging. Meestal praatten ze eroverheen, maar er was één zinnetje dat vaker terugkeerde en Vásquez fascineerde. 'Toen ik in Beijing bij de Rode Garde zat...', begon soms een verhaal.

Geen wonder dat Vásquez na verloop van tijd doorvroeg. En geen wonder dat het idee ontstond voor een boek. Want ja, een jongen die in Bogotá opgroeit als zoon van Spaanse ouders die hun land zijn ontvlucht tijdens de burgeroorlog, een jongen die door toedoen van diezelfde ouders in zijn tienerjaren midden in de Culturele Revolutie landt, zelfs een opleiding krijgt in het Volksleger, om daarna in Colombia bij de maoïstische guerrilla EPL te gaan, die met gevaar voor eigen leven ook weer verlaat en vervolgens uitgroeit tot succesvol regisseur (met zijn acterende vader regelmatig in de hoofdrol van zijn films) - welke schrijver zou daar níét mee aan de haal willen?

Vásquez heeft het vaker gedaan, toevallig opgevangen zinnen of anekdotes omtoveren tot romans die iets blootleggen over de recente geschiedenis van zijn land. In Het geluid van vallende dingen liet hij zien hoe de drugshandel Colombia vanaf eind jaren zeventig langzaam corrumpeerde. De vorm van ruïnes hing hij op aan complottheorieën (nooit ver weg in Latijns-Amerika) en het 'JFK-moment' van zijn land: de nooit opgehelderde moord op de politicus Jorge Eliécer Gaitán in 1948.

Voor die romans moest Vásquez veel zelf invullen, iets dat voor De terugblik nauwelijks nodig was. Vandaar ook de zin waarmee hij de proloog en de epiloog laat beginnen: 'Naar hij me zelf vertelde, was Sergio Cabrera...'. Hij gebruikt zelfs de appjes waarmee Cabrera zijn huwelijk probeert te redden; de subtiele, derde verhaallijn in het boek.

Toch is De terugblik een roman en geen non-fictie, heeft Vásquez benadrukt. Het verschil tussen die twee is volgens hem dat de geschiedenis geen ruimte laat voor voetnoten: de bijfiguren blijven bijfiguren. Als romanschrijver kan hij uitvergroten wat hij wil.

Met die voetnoten maakt hij inderdaad het verhaal. Vásquez hangt het op aan een hommage voor regisseur Cabrera in Barcelona: als retrospectief op zijn carrière zullen zijn belangrijkste films daar nogmaals worden vertoond. Die terugblik krijgt een diepere laag door het overlijden van Cabrera senior, vlak voor aanvang. Daarmee kan het echte terugblikken beginnen.

Aanvankelijk is het even houvast zoeken als Vásquez op de proppen komt met vaders, neven, exen en tantes, maar in zo'n familiegeschiedenis ontkomt een auteur daar soms niet aan. Waar De terugblik wellicht wel zonder had gekund, omdat het remt, is het verhaal van de Canadese familie die ook in Beijing verbleef. Maar Vásquez toont zich vooral weer de meesterverteller, door voortdurend te strooien met subtiele vooruitwijzingen en soepel de verbanden te leggen tussen de 'kleine' verhalen van de Cabrera's en de grote geopolitieke geschiedenis.

'We gaan ons verenigen met het volk', kondigt vader Fausto zijn kinderen in hun tienerjaren aan, als de Cubaanse Revolutie in Latijns-Amerika iedereen die links is, inspireert tot groots dromen. In de decennia erna legt de pater familias het hele gezin Cabrera zijn eigen strijd op. Sergio en zijn zusje Marianella, die meer dan een bijrol heeft, gaan er lange tijd in mee, totdat ze zich vastdraaien in de gekte waarin het geloof in de revolutie ontaardt.

De inkijk in de Culturele Revolutie is onthutsend, het cynisme van de Colombiaanse guerrilla doet ronduit pijn. En zo gaat De terugblik ook over hoe een hele generatie fanatici in naam van dat volk duizenden, miljoenen levens overhoop hebben gegooid.

Cabrera zegt het op een gegeven moment zelf: 'Het is zo'n leven dat een groter verhaal vertelt. Ik weet niet of je begrijpt wat ik bedoel. Of misschien is het niet dat ze een verhaal vertellen, maar dat ze door de geschiedenis worden meegesleurd.' Het geldt voor zijn hele familie.

Is De terugblik dan een zwart boek? Nee. Het verhaal van Cabrera laat ook zien dat een individu te midden van die maalstroom wél menselijke keuzes kan maken - zij het soms met gevaar voor eigen leven.

De echte epiloog van Sergio Cabrera kon Vásquez trouwens niet meer meenemen in zijn boek. Cabrera is onlangs naar Beijing teruggekeerd, als ambassadeur onder de eerste linkse president van zijn land. Het geloof in een betere wereld is nooit helemaal verdwenen.

★★★★☆

Uit het Spaans vertaald door Brigitte Coopmans.

Signatuur; 544 pagina's; € 39,99. 

Juan Gabriel Vásquez schreef meer romans over Colombia's recente verleden.

Het levensverhaal van de Colombiaanse regisseur Sergio Cabrera inspireerde Vásquez tot deze roman.

Verberg tekst

Een lijvig (540 blz.) familie-epos over een Colombiaans gezin dat in de ban raakt van Mao’s communisme. De Colombiaanse filmregisseur Sergio Cabrera is in Barcelona voor een overzichtstentoonstelling van zijn werk, waar hij terugblikt op zijn ongewone leven. Door de ideologie van zijn ouders groeide Sergio gedeeltelijk op in China tijdens Mao’s Culturele Revolutie en werd in Colombia opgeleid tot guerrillastrijder. Na een aantal jaar verlaat Sergio de guerrilla om met zijn ouders en zus naar China terug te keren. Hoewel hij zich er aanvankelijk weer thuis voelt, lukt het hem maar niet om zijn eigen weg te vinden. In kalme, beeldende stijl geschreven. Met name geschikt voor een literair lezerspubliek. Met zwart-witfoto’s van o.a. familieleden en enkele documenten uit de betreffende periode. Juan Gabriel Vásquez (Bogota, 1973) is een wereldberoemde schrijver, vertaler en journalist. Hij schreef meerdere boeken en won verschillende literaire prijzen.